Systeemfouten

errorIn de documentaire “master of the universe” zegt de Duitse topbankier Rainer Voss: ‘Wie denkt dat de financiële markt heeft geleerd van de laatste crisis vergist zich: de markt kan niet leren.’
Volgens Ewald Engelen hoogleraar financiële geografie staat ons een nog grotere en omvangrijkere crisis te wachten. Dit doemscenario wordt bevestigd door Bernard Lietaer, schrijver van het boek ‘Rethinking money’ en hoogleraar economie in Brussel.
Over de uitspraak van Voss dacht ik even na.
Wat bedoelt hij met ‘de markt’? Als hiermee het systeem van ruilhandel bedoeld wordt dan is dat vreemd, want zeiden niet juist de bankiers altijd dat de markt een zelfregulerend systeem is? Was dat niet juist het fundament van het kapitalisme? Wat slecht is verdwijnt vanzelf want dat willen de mensen niet. Zeiden niet juist de bankiers dat door de ‘gezonde’ – dat woordje hoor je er dan altijd bij - concurrentie er vanzelf een juiste prijs-kwaliteit verhouding ontstaat?

Systemen kunnen niet leren
En was dat niet ook wat minister-president Kok ons toeriep toen we protesteerden tegen de privatisering van de NS en de nutsvoorzieningen? Kok? Ja, U weet wel, die zogenaamde vakbondsman die ooit opkwam voor de rechten van arbeiders, toen nog een strijder voor sociale voorzieningen in de geest van Drees. Die Kok, die aan de wieg heeft gestaan van deze tegenwoordig alomvattende privatisering; zelfs de meest overtuigde liberaal heeft hem daarin niet kunnen overtreffen. En zo zou ook na de privatisering van de banken dit zelfregulerende systeem ervoor hebben moeten zorgen dat de slechten vanzelf verdwenen en de goede betrouwbare banken overblijven. We weten wat er is gebeurd en met zelf-regulering had het niets te maken. De meeste banken werden gered. Het systeem zelf functioneert nog steeds op dezelfde wijze. En als Vos het systeem bedoelde, heeft hij gelijk. Systemen kunnen niet leren.

Winnaars en verliezers
Hoe zit het met leervermogen van de mensen die in deze systemen opereren? De bankiers en de handelaren leren ook niets van eerder gemaakt fouten volgens Voss. Waarom niet? Is het leren van fouten, - kinderen zijn er merkwaardig goed in – niet juist menselijk? Werken daar soms niet de beste econometristen en wiskundigen, de nerds, de whizzkids, het neusje van de zalm qua intelligentie?
‘De handelaren’, zo zei Voss, ‘storten zich massaal weer in de afgrond.’
Hoe kan dat?
Omdat de mensen die op de markt handelen, zich laten leiden door de vraag of iets winst oplevert of niet en of het ingeschatte risico in verhouding staat tot de ingeschatte winst. Dat is het allerbelangrijkste principe van die markt.
En hoewel zelfs de handelaren, de bankencrisis onwenselijk vinden laten ze zich alléén door dit principe leiden. Men zou hieruit kunnen concluderen dat verlies ‘fout’ is, maar we kunnen op de vrije markt nooit voorkomen dat er verlies gemaakt wordt: de een zijn brood is de ander zijn dood. Omdat het principe van ‘winst willen maken’ een leidend principe is valt er voor de handelaren dus niets te leren. Leren van fouten zou betekenen leren verlies te voorkomen en dat is, als we het over marktwerking hebben een contradictio in terminis. Geloven in de zogenaamde ‘win-winsituaties’ waar managers ons mee doodgooien is op de vrije markt gelijk aan het geloven in een illusie.

Vinden dat we moeten leren van fouten is een moreel oordeel en daar zit de tweede reden waarom er hier niet geleerd wordt van fouten: De markt kent geen morele categorieën. De markt is in die zin waarde neutraal. Er doen zich in die zin simpelweg geen ‘fouten’ voor.
Maar de markt van welzijn en geluk is een morele markt, omdat het hier om welzijn en geluk, om afhankelijkheid en autonomie, om het voor elkaar zorgen en het elkaar helpen gaat. En hierover dienen morele discoursen gevoerd te worden.
De markt kan zelf niet vaststellen wat goede zorg is, ze kan er wel voor zorgen dat het nog net even goedkoper kan. Je hoort het de gemeenteambtenaar die ouderenzorg in zijn portefeuille krijgt al zeggen: “Met iets minder wasbeurten en toiletbezoek en met het verbeteren van de kwaliteit van de 12-uurs luiers hebben we een flinke slag kunnen maken. Een absolute win-winsituatie.’”


Carin Wevers
De columns verschijnen ook op www.blikophulp.nl